Over het project

Wat gaat goed en wat kan er beter als slachtoffers ‘in de media komen’? Het platform Slachtoffers in de media onderzoekt de wijze waarop journalisten verslag doen van ongevallen, rampen, misdrijven en andere ingrijpende gebeurtenissen waarbij sprake is van slachtofferschap.

Waarom ontbreekt op dit platform een tiplijst? Hoe gingen de makers van dit platform te werk? Hieronder volgt een toelichting op de werkwijze van het platform Slachtoffers in de media.

Waarom dit project?
Het doel? Bewustwording waarbij zowel journalisten als slachtoffers samen een constructieve bijdrage leveren als er sprake is van slachtofferschap en berichtgeving in de media. 

Wie is slachtoffer?
Hoe definiëren we het begrip slachtoffer? We geven niet zelf het antwoord. Bij dit project benut de redactie de parelgroeimethode: aan betrokkenen vragen we wie inzichten heeft als het gaat om slachtoffers die te maken krijgen met berichtgeving in de media.

We belden bijvoorbeeld een adjunct-hoofdredacteur van een landelijk dagblad, vertelden dat we de relatie tussen slachtoffers en media onderzochten en vroegen wie we daarover het beste konden spreken. En vervolgens stelden we die mensen weer dezelfde vraag. Zo groeide het inzicht van het label ‘slachtoffer’ en de context waarbinnen dat label betekenis heeft

Dat leverde soms interessante gesprekken op. Wie slachtoffer is, dat spreekt niet vanzelf. Zo spraken we een journalist van een landelijk dagblad. Zij gaf aan dat mensen van wie naasten zijn vermoord zichzelf misschien niet zien als slachtoffer.

We spraken een man wiens oud-collega vermoord is. Hij deed dit zolang we zijn naam niet zouden noemen. Waarom? De weduwe wil niet dat de kinderen herhaaldelijk herinnerd worden aan de moord op hun vader. De vader is meer dan slachtoffer van een moord. De moeder wil voorkomen dat haar kinderen later automatisch geassocieerd worden met de moord op hun vader. Bijvoorbeeld als zij gaan studeren en ze zich voorstellen in een nieuwe groep. Er zijn dan direct mensen die vragen: ‘Oh, ben je dan familie van ….’

Een vrachtwagenchauffeur die een verkeersongeluk veroorzaakt kun je bestempelen als dader. Als vervolgens een foto van de vrachtwagen in de krant staat en op de krantenwebsite verschijnt, met daarop zichtbaar zijn mobiele nummer op het portier van de cabine… is de chauffeur dan ook slachtoffer?

De labels ‘slachtoffer’ en ‘dader’ spreken niet vanzelf en zijn fluïde. Ze veranderen met het gebruik van de labels.

De redactie kiest ervoor om niet vanuit een bovenpositie een keuze te maken en een positie in te nemen door de labels vooraf te definiëren. De redactie blijft zo dicht mogelijk bij het gebruik van de termen in de maatschappij en de journalistieke context.

Wie of wat zijn media?
Wie vormen de media? Wie is journalist en wie niet? Is een buurtkrant gemaakt door vrijwilligers niet journalistiek en een dagelijks televisiejournaal op de landelijke televisie dat wel? Als bij dit project een dergelijke nauwe definitie van journalistiek gehanteerd zou worden, dan zouden uitingen in de publieke ruimte buiten de scope van dit project vallen.

Iemand die een verkeersongeluk veroorzaakt met een bedrijfswagen of slachtoffer is van een verkeersongeluk en herleidbaar in beeld komt, heeft te maken met de gevolgen daarvan. Of dat nu op een landelijke nieuwswebsite is of op de website van een regionale nieuwszender of in een landelijk tijdschrift. 

Daarom heeft de redactie ervoor gekozen de blik niet alleen te richten op de journalistiek, maar meer in zijn algemeenheid op de publieke ruimte.

Handreikingen en dilemma’s
Waarom staan er geen praktische tips op deze site? Tips suggereren dat er een universele manier is om iets beter te doen. Gezien de complexiteit van slachtofferschap in  de media schieten tips per definitie tekort. Journalisten maken dagelijks complexe keuzes. Ze staan voor dilemma’s. Ze wegen bijvoorbeeld het maatschappelijk belang van publicatie en de privacy van betrokkenen. Ze wegen het belang van privacy versus het belang van openbaarheid. De afwegingen verschillen per geval.

Op dit platform staan dilemma’s. Vervolgens staat bij de dilemma’s vermeld hoe hoe betrokkenen, zowel journalisten als slachtoffers, de dilemma’s ervaren en – soms – hoe zij er in de praktijk mee omgaan. Dat levert soms concrete inzichten op. Inzichten die de redactie heeft vertaald naar handreikingen. 

Werkwijze

Fase 1 van het project resulteerde in het platform privacy versus persvrijheid. In een serie besloten dialoogsessies, openbare mediacafé’s en een openbare slotbijeenkomst onderzocht Fonds Slachtofferhulp hoe media omgingen met slachtofferschap. Aan de sessies namen journalisten deel als Marcel Gelauff, Evert van Dijk en Jildou van Opzeeland. Ook deskundigen als Evy Khouw, advocaat Richard Korver, hoogleraar Jos de Keijser namen deel. Er waren ook ervaringsdeskundigen: mensen als Ferry Zandvliet en Ingrid van Assouw. Aan de slotbijeenkomst leverde ook de minister voor Rechtsbescherming, Franc Weerwind een bijdrage.

De opnames van fase 1 staan op deze website.

Fase 2 van het project begon in januari 2023. Een groep studenten en alumni van de School voor Journalistiek te Utrecht en de post-HBO-opleiding Journalistiek voor Academici vormden de redactie van het platform Slachtoffers in de media. Sommigen werkten op dat moment al geruime tijd in de journalistiek. Voor Radio1, Het Financieele Dagblad, EW (voorheen Elsevier), De Gelderlander, Hart van Nederland. Anderen studeerden op dat moment nog.

De redactie startte met research. Redactieleden spraken experts, ervaringsdeskundigen en journalisten. Ze volgden training. Een van de thema’s: hoe interview je mensen die traumatische ervaringen hebben? 

In de zomer van 2023 begon het werk aan het platform. De redacteuren interviewden betrokkenen on the record. Uiteindelijk formuleerden zij 7 handreikingen en legden die voor aan betrokkenen.

Post-hbo trainers Toine Kamphuis en Freerk Teunissen begeleidden de redactie. Zij legden verantwoording af aan de hoofdredactie. Die bestaat uit: Rennie Rijpma (Algemeen Dagblad), Marijke Kolk (Hogeschool Utrecht) en Colette Olde Riekerink (Fonds Slachtofferhulp).